From enjoyment to expertise

Trong cuộc sống, chúng ta dễ nhận ra điểm chung của các vận động viên ưu tú, các nghệ sỹ ưu tú đó là sự luyện tập liên tục để phát triển chuyên môn. Những vũ điệu đẹp của một vũ công, những thế cờ đáng kinh ngạc của một đại kiện tướng trong vài phút không tự nhiên thoát ra từ bản năng mà nó là kết quả luyện tập hàng trăm giờ đầy mồ hôi hay tra tấn trí óc. Quá trình luyện tập có chủ đích của họ là vòng lặp bất tận: thực hành, nhận phản hồi, học tập rồi tiếp tục thực hành, nhận phản hồi, học tập, … cứ thế tiếp diễn. Một tiết mục vũ đạo mà chúng ta xem trình diễn trong vài phút là kết quả từ nhiều ngày tập luyện của vũ công. Họ thực hành, rồi biên đạo phản hồi, họ rút ra bài học, rồi tiếp tục thực hành bài nhảy. Có thể sau đó họ tự ghi hình, xem lại băng ghi hình tự nhận xét hoặc nhờ đồng nghiệp góp ý, rồi rút ra bài học khác cho lần tập luyện kế tiếp. Sau nhiều vòng lặp như vậy khi động tác đã thuần thục và đẹp mắt, bây giờ mới tới cấp độ cảm nhận nhịp điệu và hòa cảm xúc mình vào để toát được ý tưởng của biên đạo.

Xét ở khía cạnh khác, có rất nhiều vận động viên, nghệ sỹ, cũng như các nhà giao dịch, họ siêng năng và luyện tập liên tục nhưng không thể thành công. Các hoạt động biểu diễn của họ không đạt hiệu quả. Nguyên nhân có thể dẫn ra ở đây là họ không giữ được vòng lặp luyện tập có chủ đích. Khi nào sự luyện tập có chủ đích bị dừng lại, khi đó họ sẽ xa rời thành công, không phát triển chuyên môn. Các nghiên cứu cho thấy chuyên môn là một quá trình, nó được khai phá ra sau khi trải qua một khoảng thời gian đáng kể. Hơn nữa, quá trình này tiến triển qua nhiều giai đoạn, với những khác biệt quan trọng từ giai đoạn này chuyển sang giai đoạn kế.

Benjamin Bloom, Ph.D. của trường Đại học Chicago đã triển khai dự án nghiên cứu “Quá trình phát triển tài năng” vào những năm 1980. Ông ta theo dõi quá trình phát triển của 120 cá nhân từ nhiều lãnh vực. Những người này được các chuyên gia trong giới nhận định là thuộc đẳng cấp thế giới trong từng lãnh vực riêng của họ. Họ bao gồm các nghệ sỹ piano, nhà điêu khắc, nhà toán học, vận động viên Olympic môn bơi lội, vận động viên tennis, nhà thần kinh học. Dự án này được thực hiện với các cuộc phỏng vấn với chính các nhân vật ưu tú này, ba mẹ của họ và cả giáo viên của họ để hiểu rõ hơn quá trình phát triển chuyên môn. Các nhà khảo sát đã rút ra được quá trình phát triển của một tài năng trải qua 3 giai đoạn:

Benjamin Bloom

Giai đoạn đầu: những năm đầu người tham gia vào lãnh vực hiệu suất chỉ chơi cho vui và khám phá. Các hoạt động của họ bắt nguồn từ mục đích tiêu khiển. Chúng được duy trì bởi các nguồn lực sẵn có trong môi trường. Hầu như các hoạt động trong giai đoạn đầu này người tham giam gia nhận được sự khuyến khích từ các thành viên gia đình, người hướng dẫn và các bạn trong hội nhóm, những người thường đưa ra các chỉ dẫn và hỗ trợ. Những thành công sớm trong giai đoạn đầu này thường mang lại một cảm giác đặc biệt, từ đó người tham gia duy trì được động lực và niềm yêu thích. Người hướng dẫn trong giai đoạn này được chọn không để hướng đến những thành tích đặc biệt mà để hệ thống kiến thức nhằm hỗ trợ cho người học. Hiệu suất trong giai đoạn này là niềm vui thuần túy: người tham gia thưởng thức điều gì đó mà họ thích và họ làm được nó.

Giai đoạn giữa: tại thời điểm phát triển này, người tham gia tập trung một hay một số khía cạnh đặc biệt của lãnh vực hiệu suất để nghiêm túc theo đuổi. Giống như một sinh viên năm cuối trường y, bây giờ anh ta phải chọn chuyên khoa: nội, ngoại, nhi, sản, da liễu, tâm thần, ..v..v. Người tham gia có được nhiều kiến thức nền tảng và kĩ năng trong suốt giai đoạn này. Hiệu suất giai đoạn này yêu cầu các hoạt động có định hướng, có nỗ lực để học được các kĩ thuật cụ thể trong lãnh vực. Giáo viên hay huấn luyện viên rất quan trọng trong giai đoạn này, họ cung cấp đánh giá, phản hồi và xây dựng các bài huấn luyện để người tham gia trở nên hoàn thiện. Sự phát triển năng lực, cũng như niềm tự hào có được, là động lực quan trọng trong giai đoạn giữa khi mà nhân vật tài năng này bắt đầu vượt trội so với các đồng nghiệp. Sự hỗ trợ của gia đình là tối cần thiết, vì người tham gia đang trong một chế độ rèn luyện với những mục tiêu cao hơn.

Giai đoạn sau: một số lượng hạn chế người tham gia đạt tới giai đoạn này. Mục tiêu phát triển tài năng và kĩ năng toàn diện nhất để các hoạt động của họ đạt được hiệu suất bậc thầy trong giới. Với các nhà giao dịch, trọng tâm chính cuộc sống của họ lúc này là trở thành “phù thủy” thị trường tài chính. Giai đoạn này đòi hỏi người tham gia phải cam kết quá trình tự phát triển, được ghi nhận dưới sự giám sát của người cố vấn. Người cố vấn phải có kinh nghiệm làm việc với các nhân vật ưu tú trong chuyên ngành. Lãnh vực hiệu suất vào thời điểm này trở thành một phần quan trọng trong bản sắc của nhân vật tài năng: thực hành chuyên sâu chiếm một phần khá lớn thời gian trong ngày. Mục tiêu của việc thực hành như vậy để thuần thục những kỹ năng phức tạp, đạt được đẳng cấp cao. Chúng ta hay nghe câu “đẳng cấp là mãi mãi”. Đừng nghĩ rằng chuyên môn là thuộc tính cố hữu, một người hoặc sở hữu nó hoặc không có. Để giữ được đẳng cấp, vận động viên phải trải qua quá trình huấn luyện nghiêm khắc. Người ta thường nói Federer chơi tennis bằng tài năng thiên bẩm, cú trái tay của anh ta tạo nên thương hiệu của “tàu tốc hành”. Các cú trái tay là bản sắc của Federer. Nhiều người có thể kiên quyết rằng cú trái tay của Federer là thiên bẩm, thuộc tính cố hữu, các vận động viên tennis khác không thể có cho dù luyện tập thế nào đi nữa. Để không phải tranh cãi, tôi có thể miễn cưỡng đồng ý: trái tay chéo góc là bản năng của Federer, anh ta sẵn có tài năng này. Nhưng những cú trái tay điều banh dọc sân hay chéo góc gần chắc chắn là kết quả luyện tập của Federer cùng HLV sau khi Nadal, Djokovic khắc chế được cú trái tay chéo góc. Và bây giờ những cú trái tay của Federer rất linh hoạt, đối thủ khó phán đoán điểm rơi trong nhiều tình huống. Đó là kết quả của quá trình luyện tập nâng cao trong giai đoạn sau, không phải là tài năng bẩm sinh cố hữu, nếu không luyện tập nó sẽ thui chột.

Một ví dụ điển hình về 3 giai đoạn của quá trình phát triển đó là mối quan hệ lãng mạn của các cặp đôi. Họ bắt đầu bằng các cuộc hẹn, mục đích chỉ là cho vui và làm quen, tìm hiểu người bạn khác giới. Giai đoạn đầu này rất thú vị và có nhiều cảm giác đặc biệt mới lạ. Nếu như mọi thứ tích cực, mối quan hệ chuyển sang giai đoạn giữa, lúc này 2 người nghiêm túc tìm hiểu nhau để vun đắp mối quan hệ. Sau đó mối quan hệ trở thành trọng tâm chính của cuộc sống, 2 người tiến tới cam kết bằng việc kết hôn và quyết định cùng nhau xây dựng một gia đình.

Trong sự nghiệp, quan hệ XH hay các lãnh vực hiệu suất, nghiên cứu của Bloom gợi ý răng người tham gia phải bước qua từng giai đoạn một cách đầy đủ, đó là qui trình phát triển đúng đắn. Điều được nhấn mạnh ở đây là để đạt được thành tích ưu tú, chúng ta không thể bắt đầu bước ngay vào giai đoạn sau (bỏ giai đoạn đầu và giữa) để theo đuổi đẳng cấp bậc thầy trong giới. Bạn có thể hình dung kịch bản, một cặp đôi mới quen, chưa trải qua đầy đủ các giai đoạn để tìm hiểu những điều quan trọng về nhau, chưa nghiêm túc vun vén mối quan hệ bằng những hành động trách nhiệm thường nhật đủ lâu. Và họ tiến đến cam kết mối quan hệ bằng một đám cưới dựa trên cảm xúc nhất thời hay những vun vén giả tạo (có ý đồ) của những người xung quanh. Kết quả mối quan hệ non trẻ này đổ vỡ là không thể tránh khỏi. Những người mới bước chân vào thế giới giao dịch cũng thế, họ toàn được dạy những thứ để trở thành chuyên gia bậc thầy với những kiến thức về điểm vào, điểm thoát, theo dõi lệnh đặt, quản lý rủi ro và làm chủ cảm xúc. Rất hài hước, 100% các chuyên môn đó người tham gia không thể sở hữu được nếu không qua quá trình phát triển 3 giai đoạn. Như mối quan hệ non trẻ nhanh chóng đi đến kết hôn, xây dựng gia đình, rồi khi người chồng ngoại tình và người vợ trách móc: vô kỷ luật, không trách nhiệm. Đơn giản là 2 người chưa qua đủ các giai đoạn để tiến tới một cuộc sống cam kết một vợ - một chồng. Cả 2 người chắc chắn chưa sẵn sàng cam kết tuân theo kỷ luật, trách nhiệm của một cuộc sống lứa đôi điển hình. Bởi vậy người tham gia thị trường giao dịch đừng tự trách mình vô kỉ luật sau khi gây ra kết quả tai hại, đơn giản là do anh ta chưa sẵn sàng để cam kết dưới chế độ kỉ luật. Nếu không bắt đầu qui trình phát triển từng giai đoạn đúng đắn, anh ta lại tiếp tục vô kỉ luật như những người từng đỗ vỡ trong hôn nhân, họ tiếp tục kết hôn chóng vánh với người mới rồi lại ly hôn tiếp.

Giai đoạn đầu là quá trình bắt buộc người tham gia phải trải qua. 2 yếu tố ở giai đoạn này là phải vui và phải có sự hỗ trợ từ môi trường XH. Chính những niềm vui, sự hỗ trợ mới giữ cho người tham gia bước qua giai đoạn giữa, nơi mà các yêu cầu chuyên môn được đòi hỏi nhiều hơn, họ sẵn sàng rèn luyện dưới những áp lực. Chính những niềm vui, sự hỗ trợ này cứu cánh khi người tham gia gặp phải những thất bại, những thất vọng chắc chắn không thể tránh khỏi ở những giai đoạn kế tiếp. Các chuyên gia bậc thầy trong các lãnh vực hiệu suất chắc chắn từng thất bại, có những thất vọng lớn, nhưng họ không bỏ cuộc nhờ niềm vui, sự hỗ trợ họ có được ở giai đoạn đầu.

Câu nói quen thuộc của nhà phát minh Thomas Edinson mà chúng ta thường nghe: “Thiên tài chỉ có 1% là cảm hứng, còn 99% là mồ hôi”. Và cũng chính ông nói: “Tôi chưa từng phải làm việc 1 ngày nào trong suốt cuộc đời. Mọi ngày đều là niềm vui”. Nghe có vẻ mâu thuẫn, nó diễn giải vai trò của giai đoạn đầu trong kết quả nghiên cứu của Bloom là rất quan trọng. Nhờ nó mà người tham gia xây dựng được chuyên môn cho mình theo phương châm: làm việc chăm chỉ và đó là niềm vui. Để đổ mồ hôi cho một thứ gì đó mà nó “đều là niềm vui”, cái này chỉ có thể xảy ra khi mỗi người chúng ta tìm được “phân khúc” riêng cho mình. Ví dụ trong y học, có nhiều phân khúc nội, ngoại, thần kinh, nhi, sản, .. .Còn trong bóng đá thì có huấn luyện viên, tiền đạo, tiền vệ, hậu vệ, thủ môn. Trong thế giới giao dịch ngoại hối, cũng có nhiều phân khúc, phù hợp cho người trong ngành kinh tế - tài chính hoặc cho người ngoại đạo. Vấn đề là tự chúng ta phải khám phá ra để tìm “phân khúc” cho mình có thể đổ mồ hôi vì nó mà chỉ cảm thấy toàn là niềm vui.

Bài viết này được lấy nội dung từ chương 1 cuốn “Enhancing Trader Performance” của tác giả Brett N. Steenbarger. Có thể nội dung không được chuyển tải đầy đủ. Bạn đọc nếu thấy bài viết có giá trị thì nên tìm đọc bản gốc tiếng Anh.